Neem een alleenstaande bijstandsouder met een bijbaantje. Die krijgt te maken met een veelheid aan instanties en regelingen met elk een eigen systematiek en ritmiek van betalingen en correcties. Een uitkering van de gemeente, een zorg- en huurtoeslag van de Belastingdienst, kinderalimentatie van de ex-partner, inkomensvrijlating Participatiewet via de gemeente, kinderbijslag van de SVB – allemaal regelingen en afspraken die met de beste bedoelingen in het leven zijn geroepen, maar bij elkaar een zo ingewikkeld stelsel vormen dat zij eerder voor meer dan minder financiële onzekerheid zorgen. Het is een voorbeeld uit velen waaruit blijkt dat de dienstverlening van de overheid aan burgers nog verre van optimaal is. ‘Gemeenten hebben allemaal te maken met dezelfde gecompliceerde en gedetailleerde wet- en regelgeving, maar iedereen doet dat met een eigen procesinrichting en ICT-ondersteuning,’ zegt Wouter de Haan, kwartiermaker/directeur van Gemeentelijke Basisprocessen Inkomen (GBI). “Dat is onnodig, duur en het levert een middelmatig resultaat op. Het is de hoogste tijd voor een fundamenteel andere manier van denken en werken.’

In 2016 werd met de oprichting van GBI een eerste stap gezet om middels standaardisering, herontwerp en vergaande digitalisering de gemeentelijke uitvoering van het inkomensdeel van de Participatiewet te verbeteren.

Het oorspronkelijk idee om één alomvattend gemeentelijk basissysteem systeem te bouwen werd verlaten. ‘Los van de vraag of we een dergelijk systeem konden bouwen, betwijfelden we of, alle goede bedoelingen ten spijt, alle gemeenten wel gebruik wilden maken van een en hetzelfde alomvattende systeem,’ zegt Anco Hamming, manager Zorg & Inkomen bij de gemeente Nijmegen en sinds 2016 voorzitter van GBI. ‘Dat leidde tot een herbezinning op de strategie. We zijn ons gaan richten op ontwikkelen van een GBI-grondplaat, een gemeenschappelijk platform voor het inkomensdomein voor alle gemeenten. De GBI-grondplaat, die steunt op de principes van Common Ground, bevat niet alleen de architectuur, inclusief afspraken over onder meer relevante standaarden, maar biedt ook aan leveranciers, klanten, gemeenten en ketenpartners een platform voor overleg en het maken van afspraken.’ Hamming mag graag de vergelijking trekken met een Legopakket. Je hebt de basisplaat en losse Legostenen. Het is aan de gemeenten zelf hoe zij, afhankelijk van hun wensen en behoeften, het bouwwerk in elkaar zetten. Hamming: ‘Het is een modulair systeem dat zodanig is ingericht dat gemeenten daadwerkelijk de regie en het opdrachtgeverschap in handen krijgen en kunnen blijven werken aan vernieuwing.’

En waarin niet de instituties, maar de burgers centraal staan, vult De Haan aan. ‘Iedereen roept dat, maar roepen is iets anders dan doen. Het vraagt om een wezenlijk andere inrichting van onze sturingsmechanismen en regels. Maar bovenal om de bereidheid het belang van de eigen organisatie ondergeschikt te maken aan het belang van een goed functionerende en gestandaardiseerde keten. Dat is de weg die GBI samen met de gemeenten is ingeslagen.’

De weg voerde door een taai en hobbelig landschap. Onderweg haakten drie van de zestien bij GBI aangesloten gemeenten af. ‘Een dieptepunt,’ treurt De Haan. ‘Hun geduld was op, de rek eruit. Het is ook een lastig traject dat veel uithoudingsvermogen en de nodige investeringen vraagt zonder dat er snel meetbare resultaten tegenover staan. Een dusdanige fundamentele transitie zoals wij die nu maken kost jaren.’

Ja, beaamt Hamming, ‘de teleurstelling was ook voor mij groot. Tegelijkertijd ben ik trots dat we zonder formele status jarenlang met bijna dezelfde gemeenten elke maand in Utrecht bij elkaar zijn gekomen om GBI verder te ontwikkelen. Kennelijk zijn zij, net als ik, ervan overtuigd dat dit de juiste, zo niet enige weg is naar een hoogwaardige digitale gemeentelijke dienstverlening.

Wouter de Haan, die per 1 september GBI verruilt voor Nictiz, kijkt met voldoening terug op de afgelopen vier jaar. ’Het was geweldig om dit te mogen doen, met als hoogtepunt dat onder de vlag van VNG Realisatie we kunnen opschalen van 12 naar 350 gemeenten. Ik hoop zeer dat mijn opvolger de innovatieve kracht en de bezieling van GBI weet vast te houden en uit te bouwen met hulp van VNG Realisatie.’